آشنایی با سیاره دردسرساز منظومه شمسی

به گزارش سی وی نت واژه سیاره هرگز تعریف رسمی نداشت و ستاره شناسان اهمیتی به این موضوع نمی دادند. از نظر یونانیان باستان هر ستاره سرگردان یک سیاره بود که شامل خورشید و ماه هم می شد. با انقلاب کوپرنیکی این تعریف تغییر کرد: زمین به تنهایی یک سیاره در نظر گرفته شد ماه به یک ماهواره تنزل رتبه و خورشید ارتقای رتبه یافت.

انقلاب کوپرنیکی یا نظریه مرکزیت خورشید نظریه نجومی نیکلاس کوپرنیک در ابطال باور کهن بطلمیوسی مبنی بر مرکزیت زمین در کیهان است و مرکزیت خورشید و گردش زمین به دور آن را اثبات می کند. .

به نقل از ایرنا ویلیام هرشِل (William Herschel) بیش از ۲۰۰ سال بعد اورانوس و جوزپه پیاتسی (Giuseppe Piazzi) سِرِس بزرگ ترین جرم در کمربند اصلی سیارک بین مریخ و مشتری را کشف کردند. در ابتدا اورانوس و سرس به عنوان سیاره طبقه بندی می شدند؛ اما اجرام دیگری یافت شدند که مدارهای مشابهی با سرس داشتند؛ بنابراین هرشل اصطلاح سیارک ها را برای اجرام کوچک بین مریخ و مشتری پیشنهاد کرد ولی اورانوس همچنان یک سیاره باقی ماند.

حتی وقتی کلاید تامبا (Clyde Tombaugh) در سال ۱۹۳۰ میلادی پلوتون را کشف کرد ستاره شناسان با این طبقه بندی ها مشکلی نداشتند. اما این سیاره جدید مداری بیضی شکل و مایل و کشیده داشت و بسیار کوچک تر از سایر سیارات بود؛ بنابراین طولی نکشید که ستاره شناسان متوجه شدند باید در نحوه طبقه بندی اجرام آسمانی تجدیدنظر کنند.

آنان در دهه ۱۹۹۰ میلادی اجرام بیشتری یافتند که مدارهایی مشابه با پلوتون داشتند؛ اما آنچه در واقع طومار تعریف سیاره را در هم پیچید کشف اِریس جرمی به اندازه پلوتون که به دور نپتون می چرخد توسط مایک براون (Mike Brown) ستاره شناس بود.

بنابراین در سال ۲۰۰۶ میلادی ستاره شناسان در نشست اتحادیه بین المللی نجوم در پراگ (پایتخت چک) گرد هم آمدند تا تعریفی جدید از «سیاره» ارائه کنند. در این نشست عده ای استدلال می کردند سیارات را باید با ظاهرشان تعریف کرد: آن دسته از اجرام آسمانی که به اندازه ای بزرگ هستند که گرانششان باعث شود شکل «تقریباً کروی» داشته باشند سیاره هستند. عده ای دیگر معتقد بودند سیاره ها را باید با ویژگی هایشان تعریف کرد: آن دسته از اجرام آسمانی که بتوانند بر مدار خود تسلط داشته باشند و مدار خود را از هرگونه زباله پاک سازی کنند.

تعریف گروه اول از سیاره به پلوتون اجازه می دهد تا به همراه سرس و همه دوستان هم مدار خود به سیاره تبدیل شوند. تعریف گروه دوم خواستار حذف همه آن اجسام کوچک تر است. در پایان تلفیق هر دو نظر تعریف سیاره را تشکیل داد. پلوتون مدار خود را پاک سازی نمی کند و همسایگان زیادی دارد و به همین دلیل تنزل رتبه پیدا کرد.

البته همه با تعریف جدید موافق نیستند و استدلال های فراوانی در تقابل با تعریف سیاره وجود دارد. واضح نبودن تعاریف «شکل تقریباً کروی داشته باشد» و «معمولاً مدار خود را پاک سازی کند» دلیل مخالفت عده ای با این تعریف است.

اما طرفداران این قوانین معتقدند همه سیارات از عطارد تا نپتون به طور استثنایی گرد هستند؛ در حالی که اکثریت قریب به اتفاق غیرسیاره ها چنین نیستند. درباره پاکسازی مدار نیز استدلال می کنند جرم مریخ بیش از ۵ هزار برابر از بزرگ ترین شیئ در مدارش است. در مقابل پلوتون فقط حدود ۷ درصد از کل جرم موجود در مدار خود را جذب می کند.

اما بزرگ ترین سردرگمی مربوط به انواع فرعی غیرسیاره ها است. اگر جسمی به اندازه ای بزرگ باشد که بتواند شکل کروی داشته باشد اما مدارش را پاکسازی نکند مانند پلوتون یا سرس «سیاره کوتوله» نامیده می شود. ستاره شناسان معمولاً از اصطلاح «کوتوله» برای اشاره به نسخه های کوچک تر یک گونه استفاده می کنند؛ مانند ستاره های کوتوله و کهکشان های کوتوله. ستاره های کوتوله هم ستاره هستند و کهکشان های کوتوله هم کهکشان محسوب می شوند؛ فقط کوچک تر هستند. این قانون درباره سیاره های کوتوله صدق نمی کند: آن ها به هیچ وجه سیاره محسوب نمی شوند.

اگر جسمی به اندازه ای کوچک باشد که نتواند شکل کروی داشته باشد در میان اجرام کوچک منظومه شمسی طبقه بندی می شود. سیارک ها به طور رسمی این گونه تعریف نمی شوند؛ تعریف ستاره شناسان از آن ها این است: اجرام کوچک منظومه شمسی که در منظومه شمسی داخلی وجود دارند. دنباله دارها نیز اجرام کوچک منظومه شمسی محسوب می شوند.

سیاره های کوچک نیز شامل سیاره های کوتوله و همه اجرام کوچک منظومه شمسی هستند که دنباله دار نیستند. غیر از آن پلوتوئیدها (سیاره های کوتوله فراتر از مدار پلوتو) و اجرام فرانپتونی (شامل پلوتوئیدها و دیگر اجرام کوچک منظومه شمسی که به دور نپتون می چرخند) را نیز نباید از قلم انداخت.

این تعریف ها تا حدودی گیج کننده؛ اما تلاشی است برای مطابقت با ماهیت پیچیده دانش ما از منظومه شمسی.

اکنون احتمالاً باید به تعاریفی که داریم پایبند باشیم؛ حتی اگر این تعاریف ناقص باشند ولی با تحقیقات و اکتشافات بیشتر و کسب فهم جدید می توانیم تعاریف خود را به روز کنیم.

۵۸۵۸