چه کسی شهر سوخته را کشف کرد؟

شهر سوخته، میراث بی نظیر عصر برنز، توسط یک فرد واحد کشف نشد؛ بلکه پرده برداری از اسرار این تمدن کهن، حاصل تلاش مجموعه ای از باستان شناسان و محققان از ملیت های گوناگون در طول بیش از یک قرن است. این فرآیند از اولین اشارات کلنل بیت آغاز و با کاوش های علمی هیئت ایتالیایی و باستان شناسان ایرانی ادامه یافت.

تصور اینکه یک تمدن باستانی عظیم به یکباره و توسط یک کاوشگر منفرد از زیر خاک سر برآورد، شاید داستانی هیجان انگیز باشد؛ اما واقعیت کشف شهر سوخته، این نگین درخشان سیستان و بلوچستان، حکایتی پیچیده تر و دل نشین تر دارد. این محوطه باستانی که امروز به شهر اولین ها شهره است، حاصل همت و پژوهش ده ها نفر از متخصصان و باستان شناسان در گذر زمان است. از اولین نگاه های کنجکاوانه تا کاوش های ژرف و نظام مند امروزی، هر گام داستانی از تلاش برای رمزگشایی از گذشته را روایت می کند.

ریشه های نام گذاری: نخستین اشارات و کلنل بیت

در اواخر دوران قاجار و اوایل قرن بیستم میلادی، زمانی که هنوز دانش باستان شناسی به شکل امروزین خود فراگیر نشده بود، یک مأمور نظامی بریتانیایی به نام کلنل بیت در منطقه سیستان حضور داشت. او که به واسطه وظایفش از این نواحی بازدید می کرد، در خاطرات و نوشته هایش به تپه هایی اشاره می کند که مملو از خاکستر و بقایای سازه های کهن بوده اند. این مشاهدات، او را به این گمان سوق داد که این منطقه شاهد یک آتش سوزی گسترده بوده است.

کلنل بیت، نخستین فردی بود که به صورت مکتوب این محوطه را شهر سوخته نامید. این نام گذاری، هرچند بر مبنای یک فرضیه اولیه و تا حدی اشتباه صورت گرفت، اما سرآغاز جلب توجه به این نقطه باستانی شد. این نام، از آن زمان تا کنون بر این شهر کهن باقی مانده و خود بخشی از هویت آن گشته است. اهمیت کار بیت در این است که او اولین نشانه را از وجود یک تمدن مدفون در این دشت پهناور به جهانیان داد و جرقه ای را برای کاوش های آینده روشن کرد.

پیشگامان اکتشاف: از سر اورل اشتین تا آغاز بررسی های علمی

پس از کلنل بیت، چندین دهه طول کشید تا کنجکاوی ها نسبت به شهر سوخته شکلی علمی تر به خود بگیرد. در دهه ۱۹۳۰ میلادی، باستان شناس و جغرافی دان نام آشنا، سر اورل اشتین، که به دلیل کاوش هایش در آسیای مرکزی شهرت داشت، به این منطقه سفر کرد. او در سال ۱۹۳۷ میلادی از محوطه شهر سوخته بازدید به عمل آورد.

سر اورل اشتین با انجام بررسی های سطحی و جمع آوری اطلاعات اولیه، پتانسیل بالای باستانی این محوطه را تأیید کرد. او با نگاه تخصصی خود، به اهمیت این تپه ها پی برد و در گزارش هایش بر لزوم انجام کاوش های عمیق تر تأکید ورزید. کارهای او، پایه های اولیه را برای آغاز تحقیقات منظم تر بنا نهاد و راه را برای ورود هیئت های باستان شناسی بین المللی در دهه های بعدی هموار ساخت. در حقیقت، هر یک از این پژوهشگران، قطعه ای از پازل را در کنار هم قرار دادند تا تصویر شهر سوخته رفته رفته کامل تر شود.

پرده برداری از تمدنی کهن: هیئت باستان شناسی ایتالیایی و دکتر مارتیسو توزی

نقطه عطف در کشف و شناسایی شهر سوخته، با آغاز کاوش های علمی و سیستماتیک هیئت باستان شناسی ایتالیایی رقم خورد. این هیئت، به سرپرستی دکتر مارتیسو توزی، در سال ۱۳۴۶ شمسی (۱۹۶۷ میلادی) فعالیت های خود را در این محوطه آغاز کرد و تا سال ۱۳۵۷ شمسی (۱۹۷۸ میلادی) به مدت یازده سال به بررسی و حفاری پرداخت. تیم دکتر توزی، متشکل از باستان شناسان و متخصصان ایتالیایی و همچنین همکاری هایی با دانشمندان ژاپنی در زمینه های فیزیک هسته ای و زمین شناسی و متخصصانی از شوروی برای ارتباط با ترکمنستان، توانستند ابعاد واقعی و حیرت انگیز این تمدن را نمایان سازند.

دستاوردها و کشفیات این دوره بسیار چشمگیر بود:

• شناسایی وسعت ۲۸۰ هکتاری شهر و تقسیمات دقیق آن شامل بخش مسکونی، منطقه صنعتی و گورستان.
• کشف شواهد مهم از تمدنی پیشرفته، از جمله سیستم های آبرسانی، صنایع دستی ظریف و معماری پیچیده.
• تاریخ گذاری دقیق تر شهر، که نشان می داد این تمدن از حدود ۲۹۰۰ تا ۱۹۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در این منطقه فعال بوده است.
• نقش «لورنزو کنستانتین»، پالئوبوتانیست تیم، در بررسی آثار گیاهی و درک بهتر محیط زیست باستانی منطقه.

کاوش های تیم ایتالیایی، شهر سوخته را از یک محوطه باستانی ناشناخته، به یکی از مهم ترین سایت های باستان شناسی عصر برنز در جهان تبدیل کرد. این تیم با تلاش خستگی ناپذیر، نه تنها آثار مادی را از دل خاک بیرون کشیدند، بلکه روایتی جامع از زندگی، هنر، صنعت و فرهنگ مردمان پنج هزار سال پیش را برای ما به ارمغان آوردند.

تداوم کاوش ها با دستان ایرانی: دکتر سیدمنصور سیدسجادی و شهر اولین ها

پس از انقلاب اسلامی ایران و توقف موقت کاوش های هیئت ایتالیایی، مسئولیت ادامه تحقیقات و حفاری ها به باستان شناسان ایرانی و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سپرده شد. در این دوره، نام دکتر سیدمنصور سیدسجادی به عنوان سرپرست هیئت کاوش های معاصر شهر سوخته برجسته شد. تحت مدیریت او و تیم های ایرانی، اکتشافات جدید و فوق العاده ای به دست آمد که شهر سوخته را به حق، به شهر اولین ها مشهور ساخت.

این دوره از کاوش ها، پرده از اسرار بی نظیری برداشت که درک ما از پیشرفت تمدنی در عصر برنز را دگرگون کرد. برخی از مهم ترین و تکان دهنده ترین کشفیات این دوره عبارتند از:

• اولین چشم مصنوعی جهان: این چشم در قبر یک زن جوان کشف شد و نشانه ای از مهارت های پزشکی و زیبایی شناسی مردمان این شهر بود.
• اولین جراحی مغز موفق: بر روی جمجمه یک دختر نوجوان، آثاری از جراحی مغز مشاهده شد که شواهدی از توانایی های پزشکی حیرت انگیز آن زمان را ارائه می دهد.
• اولین انیمیشن جهان: یک جام سفالی با نقش بزی که در پنج فریم متوالی به سمت درختی حرکت می کند، گویای هنر داستان گویی و درک توالی حرکت در آن دوران است.
• قدیمی ترین تخته نرد جهان: کشف یک مجموعه کامل بازی شبیه به تخته نرد، نشان از زندگی اجتماعی و سرگرمی های مردمان شهر سوخته دارد.
• اولین خط کش با دقت بالا: این خط کش با دقت نیم میلی متر، مهارت های هندسی و اندازه گیری پیشرفته را در این تمدن به نمایش می گذارد.
• کشف لوح حسابداری نیاایلامی: این لوح که در سال ۱۴۰۰ توسط تیم سیدسجادی کشف شد، به درک روابط تجاری و نظام اقتصادی منطقه کمک شایانی کرد.

علاوه بر این، کاوش ها شواهد پیچیده ای از شهرسازی، از جمله سیستم های فاضلاب و لوله کشی، را آشکار ساخت. نظریه های جدیدی نیز در مورد علت نابودی شهر مطرح شد که برخلاف تصور اولیه، آتش سوزی گسترده و جنگ را رد می کند و بر تغییرات اقلیمی و صنعتی بودن شهر به عنوان عوامل اصلی افول تأکید دارد، نظریه ای که مهدی مرتضوی و دیگر باستان شناسان به آن اشاره کرده اند. این اکتشافات، شهر سوخته را به نمادی از دانش، صلح و نوآوری در دل تاریخ ایران تبدیل کرده است.

حقیقت پشت نام شهر سوخته: رمزگشایی از خاکسترها

همانطور که کلنل بیت در اولین مواجهه با این محوطه، به دلیل مشاهده خاکسترهای فراوان، نام شهر سوخته را بر آن نهاد، سال ها این فرضیه پابرجا بود که شهر بر اثر یک آتش سوزی مهیب و گسترده از بین رفته است. اما با پیشرفت علم باستان شناسی و انجام کاوش های دقیق تر، باستان شناسان به حقایق جدیدی دست یافتند که این فرضیه را به چالش کشید.

امروزه، بیشتر محققان معتقدند که شهر سوخته هرگز دچار یک آتش سوزی گسترده ای که منجر به نابودی کامل آن شود، نشده است. شواهدی نیز بر وجود جنگ افزار در این شهر به ندرت یافت شده که فرضیه نابودی بر اثر جنگ را نیز ضعیف می کند. دلیل اصلی وجود خاکسترها به فعالیت های صنعتی پررونق در این شهر بازمی گردد. شهر سوخته، یک مرکز صنعتی مهم بود و کوره های متعددی برای سفالگری، ذوب فلزات و سایر صنایع دستی در آن فعال بودند که خاکستر حاصل از این کوره ها در اطراف مناطق مسکونی تل انبار می شده است.

همچنین، در دوران های پس از افول تمدن اصلی، مردمان کوچ رو برای تهیه غذا و گرمایش، در این منطقه زمین را حفر کرده و آتش روشن می کردند. مجموع این عوامل، به باستان شناسان اولیه این تصور را داد که یک آتش سوزی عظیم رخ داده است. بنابراین، نام شهر سوخته بیشتر بازتابی از برداشت های اولیه و نه یک حقیقت قطعی از چگونگی پایان این تمدن است. آنچه در شهر سوخته موج می زند، تخصص، همبستگی، دوستی و صلح بوده است و دلیل واقعی افول آن، بیش از هر چیز به تغییرات اقلیمی و تغییر مسیر رودخانه هیرمند نسبت داده می شود.

شهر سوخته، برخلاف نامش، نه بر اثر جنگ و آتش سوزی مهیب، بلکه بر پایه شواهدی از فعالیت های صنعتی و تغییرات اقلیمی، به افول گراییده است. این شهر، نمادی از تمدنی صلح جو و پیشرفته بود.

اهمیت جهانی شهر سوخته: گنجینه ای از صلح و دانش

شهر سوخته، صرفاً یک محوطه باستانی نیست؛ بلکه گنجینه ای بی بدیل از تاریخ و تمدن بشری است که ارزش های منحصر به فردی را در خود جای داده است. این شهر به دلیل کشفیات شگفت انگیزش، از جمله شهر اولین ها، نه تنها در ایران، بلکه در سطح جهان مورد توجه قرار گرفته است. ثبت جهانی این محوطه در یونسکو در سال ۲۰۱۴، مهر تأییدی بر اهمیت بی اندازه آن در فهرست میراث جهانی ایران و جهان است.

شهر سوخته به ما کمک می کند تا درک عمیق تری از روابط فرهنگی و تجاری پیچیده در عصر برنز پیدا کنیم. شواهد نشان می دهد که مردمان این شهر با تمدن های هم عصر خود در ترکمنستان، دره سند و بین النهرین، روابط گسترده ای داشته اند. نکته قابل توجه دیگر، عدم وجود برج و باروهای دفاعی یا کشف حجم بالایی از سلاح های جنگی است که نشان از صلح و همزیستی مسالمت آمیز ساکنان شهر سوخته با همسایگان خود دارد. این ویژگی، شهر سوخته را به نمادی از صلح در دنیای باستان تبدیل می کند.

علاوه بر این، سازمان دهی مدنی پیشرفته، سیستم آبرسانی و دفع فاضلاب، جداسازی مناطق صنعتی از مسکونی، و هنرها و صنایع دستی ظریف، همگی گواه بر یک جامعه متمدن و دارای برنامه ریزی دقیق است. شهر سوخته، پنجره ای به سوی درک توانمندی های انسان های اولیه در ساخت و مدیریت جامعه ای پیشرفته است و ما را به فکر فرو می برد که چگونه در آن دوران، بدون فناوری های مدرن، چنین دستاوردهای عظیمی حاصل شده است.

زندگی روزمره در شهر سوخته: از صنعت تا آداب تدفین

تصور زندگی در شهر سوخته پنج هزار سال پیش، ما را به سفری در زمان می برد، جایی که مردمان این سرزمین با هوش و ابتکار خود، بنیادی برای یک زندگی سازمان یافته و پررونق گذاشته بودند. این شهر در مساحتی حدود ۲۸۰ هکتار بنا شده بود و به پنج بخش اصلی شامل منطقه مسکونی در شمال شرقی، بخش های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان تقسیم می شد که هر یک نقش مهمی در پویایی شهر داشتند.

صنعت و پیشه ها

مردمان شهر سوخته، صنعتگران ماهری بودند. از کاوش ها انواع سفالینه ها و ظروف سنگی، معرق کاری های بی نظیر، و انواع پارچه و حصیر به دست آمده که نشان از وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته نساجی، دارد. کشف ۱۲ نوع بافت پارچه یک رنگ و چند رنگ، و حتی قلاب ماهیگیری، گویای مهارت های بی نظیر آن هاست. آن ها برای بافت سبد و حصیر از نیزارهای باتلاق های اطراف دریاچه هامون استفاده می کردند و حتی سقف خانه هایشان را نیز با همین نی ها می ساختند. صنعت جواهرسازی با استفاده از لاجورد و طلا نیز در این شهر رونق داشت، به طوری که ورقه های نازک طلا با قطر کمتر از یک میلی متر تولید می کردند.

آبرسانی و کشاورزی

با وجود اینکه امروزه منطقه سیستان اقلیمی بیابانی دارد، اما پژوهش ها نشان می دهد که پنج هزار سال پیش، این منطقه سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع، شامل درختان بید مجنون، افرا و سپیدار، بوده است. دریاچه هامون بزرگ و پرآب بود و رودخانه هیرمند و شاخه های آن مزارع کشاورزی شهر سوخته را سیراب می کردند. سیستم منظم آبرسانی و تخلیه فاضلاب با لوله های سفالی که در کاوش ها یافت شده، نشان دهنده برنامه ریزی مدنی پیشرفته این شهر است.

آداب تدفین

در گورستان وسیع شهر سوخته، که تخمین زده می شود حدود ۲۱۰۰۰ قبر در آن وجود داشته باشد، باستان شناسان ۳۱۰ گور را حفاری کرده اند. مطالعات بر روی اسکلت ها اطلاعات ارزشمندی درباره نژاد، سن، جنسیت، و حتی بیماری های مردگان فراهم آورده است. برخی از اجساد با لباس و پارچه کفنی دفن شده بودند و در کنار آن ها هدایایی شامل ظروف سفالی، اشیاء سنگی، چوبی و پارچه ای قرار داده می شد. کشف چشم مصنوعی و جراحی مغز نیز از همین گورها حاصل شده است، که نگاهی عمیق به دانش پزشکی و اعتقادات آن ها درباره زندگی پس از مرگ می دهد.

اکتشافات تکان دهنده: نگاهی عمیق تر به فناوری و پزشکی

شهر سوخته به دلیل کشفیات علمی و فنی بی مانندش، با افتخار عنوان «شهر اولین ها» را یدک می کشد. این دستاوردها، نه تنها شگفتی باستان شناسان را برانگیخته، بلکه درک ما از توانایی های انسان های باستانی را نیز وسعت بخشیده است. این اکتشافات، تصویری از جامعه ای را نمایان می سازد که فراتر از زمان خود، به پیشرفت های چشمگیری دست یافته بود.

اولین چشم مصنوعی جهان

یکی از هیجان انگیزترین کشفیات در شهر سوخته، پیدا شدن اولین چشم مصنوعی جهان در قبر شماره ۶۷۰۵ است. این چشم متعلق به زن تنومندی بوده که تخمین زده می شود بین ۲۵ تا ۳۰ سال سن داشته و دارای قدی متفاوت از میانگین قد اهالی شهر (حدود ۱۷۶ تا ۱۸۰ سانتی متر) بوده است که احتمالاً نشان دهنده مهاجر بودن اوست. این چشم مصنوعی از جنسی ترکیبی از قیر طبیعی و نوعی چربی حیوانی ساخته شده و ریزترین مویرگ های داخل کره چشم توسط مفتول های طلایی با قطر کمتر از نیم میلی متر روی آن طراحی شده اند. مردمک چشم در وسط قرار گرفته و اطراف آن خطوط موازی به شکل یک لوزی دیده می شوند. دو سوراخ جانبی نیز برای اتصال آن به حدقه چشم تعبیه شده بود. کشف آثار آبسه زیر طاق ابروی زن، گواه بر استفاده طولانی مدت از این چشم مصنوعی است که قدمت آن به حدود ۴۸۰۰ سال پیش بازمی گردد.

اولین جراحی مغز موفق

در یکی از گورها، اسکلت یک دختر نوجوان سیزده ساله کشف شد که بر روی جمجمه اش، آثار یک جراحی مغز به وضوح دیده می شود. محققان بر این باورند که این دختر از بیماری هیدروسفالی (تجمع مایع در مغز) رنج می برده و پزشکان آن زمان با برداشتن بخشی از استخوان جمجمه، تلاش کرده اند تا فشار روی مغز او را کاهش دهند. شگفت انگیزتر آنکه، آثار ترمیم در استخوان نشان می دهد که دخترک تا چند ماه پس از جراحی زنده مانده است. این کشف، نه تنها پیشرفت های شگرف پزشکی در عصر برنز را نمایان می سازد، بلکه نمادی از مراقبت و همدردی در آن جامعه است.

اولین انیمیشن جهان

هنر و خلاقیت نیز در شهر سوخته جایگاه ویژه ای داشت. کشف یک جام سفالی منحصر به فرد با نقش بزی که در پنج فریم متوالی به سمت درختی حرکت می کند و از برگ های آن تغذیه می کند، به عنوان اولین نمونه از انیمیشن در جهان شناخته می شود. این نقوش، با توالی و پویایی خاص خود، قدرت روایتگری و درک عمق حرکت را در مردمان این تمدن نشان می دهد. این جام امروز در موزه ایران باستان در تهران نگهداری می شود و همگان را به تفکر درباره ظرفیت های هنری نیاکان ما وامی دارد.

قدیمی ترین تخته نرد جهان

در گورستان شماره ۷۶۱ شهر سوخته، قدیمی ترین مجموعه کامل بازی جهان، شبیه به تخته نرد، کشف شد. این مجموعه که شامل ۲۷ مهره و ۴ تاس متفاوت است، قدمتی بین ۴۶۰۰ تا ۴۷۰۰ ساله دارد و از بازی سلطنتی اور در بین النهرین نیز قدیمی تر است. این کشف، پرده از زندگی اجتماعی و سرگرمی های مردمان آن دوران برمی دارد و اهمیت بازی های رومیزی را در فرهنگ های باستانی نشان می دهد. بازسازی قوانین باستانی این بازی نیز به درک بهتر تاریخ تکامل بازی ها کمک شایانی کرده است.

اولین خط کش با دقت بالا

در میان اشیاء کشف شده، یک خط کش با دقت نیم میلی متر نیز توجه محققان را به خود جلب کرده است. این دقت در اندازه گیری، در هزاران سال پیش، گواه بر دانش پیشرفته هندسه و معماری در شهر سوخته است. این خط کش به ما نشان می دهد که مردمان این شهر نه تنها در زندگی روزمره، بلکه در ساخت و ساز و طراحی نیز از ابزارهای دقیق بهره می برده اند.

شهر سوخته، با کشف اولین چشم مصنوعی، اولین جراحی مغز موفق و اولین انیمیشن، نه تنها مرزهای دانش باستان شناسی را جابجا کرده، بلکه نمایانگر توانمندی های بشری در هزاران سال پیش است.

نتیجه گیری

داستان کشف شهر سوخته، در نهایت، نه حکایت یک قهرمان باستان شناس، بلکه روایتی از تلاش های جمعی و همگام در طول بیش از یک قرن است. از اولین اشارات کلنل بیت که کنجکاوی ها را برانگیخت، تا بررسی های سطحی سر اورل اشتین، کاوش های نظام مند و چشمگیر هیئت باستان شناسی ایتالیایی به سرپرستی دکتر مارتیسو توزی، و در نهایت، کشفیات بی بدیل دکتر سیدمنصور سیدسجادی و باستان شناسان ایرانی، هر گام آجری بر بنای درک ما از این تمدن عظیم و فراموش شده نهاده است. شهر سوخته، میراث مشترک انسانیت است که به ما یادآوری می کند پیشرفت و نوآوری، از دیرباز در تار و پود تاریخ بشر تنیده شده بود.

این شهر باستانی، با اولین های شگفت انگیزش در پزشکی، هنر، صنعت و شهرسازی، نه تنها یک گنجینه تاریخی است، بلکه منبع الهامی برای درک ظرفیت های بی حد و حصر انسان در ایجاد تمدن های صلح آمیز و پیشرفته به شمار می رود. اهمیت ادامه کاوش ها و حفظ این میراث جهانی، بیش از پیش آشکار است تا نسل های آینده نیز بتوانند از این گنجینه بی بدیل درس بیاموزند و به ریشه های تمدنی خود افتخار کنند. بازدید از این محوطه و موزه شهر سوخته، تجربه ای فراموش نشدنی است که شما را به سفری در اعماق زمان می برد و شگفتی های یک تمدن باستانی را به چشم می بینید.