مسجد والده سلطان پرتونهال: چه کسی دستور ساختش را داد؟
چه کسی دستور ساخت مسجد والده سلطان پرتونهال را داد؟
دستور ساخت مسجد باشکوه والده سلطان پرتونهال در قلب استانبول، توسط پرتونهال والده سلطان، مادر سلطان عبدالعزیز، صادر شد. این بنا، یادگاری از دوران پایانی امپراتوری عثمانی است که با شکوه و جلوه ای خاص، ترکیبی از سبک های معماری متفاوت را به نمایش می گذارد و هر بیننده ای را مجذوب خود می سازد.
در میان انبوه مساجد تاریخی و چشم نواز استانبول، برخی بناها داستانی متفاوت از خود روایت می کنند. مسجد والده سلطان پرتونهال یکی از همین بناهاست؛ مسجدی که نه تنها از نظر معماری، بلکه به دلیل بانی قدرتمندش، پرتونهال والده سلطان، جایگاه ویژه ای در تاریخ و فرهنگ عثمانی دارد. این سازه باشکوه که در محله پر جنب و جوش آق سرای استانبول واقع شده، همچون نگینی درخشان، گواهی بر عظمت و نفوذ زنان دربار عثمانی و دگرگونی های معماری در قرن نوزدهم میلادی است. برای درک عمق و اهمیت این بنا، باید به سراغ ریشه های تاریخی آن رفت و به شخصیت بانی آن نزدیک شد، تا بتوان از ورای آجر و سنگ، حکایت اراده و هنر را در این سرزمین کهن دریافت.
بانی خیر: پرتونهال والده سلطان
در تاریخ پر فراز و نشیب امپراتوری عثمانی، نقش زنان دربار، به ویژه والده سلطان ها، فراتر از دیوارهای حرمسرا بود. این زنان قدرتمند، نه تنها در سیاست و دربار نفوذ داشتند، بلکه به بانیان خیر و حامیان بزرگ هنر و معماری تبدیل می شدند. پرتونهال والده سلطان یکی از برجسته ترین این چهره ها بود که نامش با یکی از باشکوه ترین مساجد استانبول گره خورده است.
معرفی پرتونهال والده سلطان
پرتونهال والده سلطان (Pertevniyal Valide Sultan)، همسر سلطان محمود دوم و مادر سلطان عبدالعزیز، یکی از آخرین والده سلطان های قدرتمند امپراتوری عثمانی بود. او زنی با نفوذ، باهوش و خیرخواه شناخته می شد که در دوران سلطنت پسرش، سلطان عبدالعزیز (حک. ۱۸۶۱-۱۸۷۶)، تأثیری عمیق بر امور دربار و جامعه داشت. دوران زندگی او مقارن با اوج اصلاحات و تغییرات در امپراتوری عثمانی بود، دورانی که امپراتوری تلاش می کرد خود را با معیارهای اروپایی تطبیق دهد و در عین حال، هویت اسلامی و شرقی خود را نیز حفظ کند.
پرتونهال والده سلطان نه تنها به عنوان مادر سلطان، بلکه به عنوان یک چهره فعال در امور خیریه و عمرانی شناخته می شد. او به خوبی از جایگاه و اختیارات خود بهره می برد تا میراثی ماندگار از خود بر جای بگذارد. این امر، به خصوص در ساخت و وقف بناهای مذهبی و آموزشی، نمود پیدا می کرد.
نفوذ و انگیزه های ساخت
جایگاه والده سلطان ها در ساختار قدرت عثمانی، منحصر به فرد بود. آن ها اغلب از نفوذ زیادی بر فرزندان سلاطین برخوردار بودند و می توانستند در امور مهم دولتی، فرهنگی و مذهبی نقش آفرینی کنند. بسیاری از پروژه های عمرانی بزرگ، از جمله مساجد، مدارس، بیمارستان ها و حمام ها، به فرمان والده سلطان ها آغاز و تکمیل می شدند. این بناها نه تنها نمادی از تقوا و ثروت بانی بودند، بلکه به بهبود زیرساخت های شهری و ارائه خدمات عمومی به مردم نیز کمک می کردند.
پرتونهال والده سلطان نیز با الهام از سنت دیرینه والده سلطان های پیشین، تصمیم به ساخت مجموعه ای باشکوه گرفت. انگیزه او از این اقدام، ترکیبی از ایمان عمیق، تمایل به کسب ثواب اخروی و آرزوی جاودان ساختن نام خود و پسرش در تاریخ بود. ساخت یک مسجد جامع، به همراه بناهای جانبی مانند مدرسه، نشان دهنده تعهد او به آموزش و پرورش و رفاه جامعه بود. او می خواست مجموعه ای بنا کند که هم از نظر مذهبی اهمیت داشته باشد و هم به عنوان مرکزی فرهنگی و آموزشی برای نسل های آینده عمل کند. این تصمیم، بازتابی از نفوذ و دیدگاه او در زمینه توسعه شهری و خدمت رسانی به مردم بود.
پرتونهال والده سلطان، به عنوان مادر سلطان عبدالعزیز، با ساخت مسجد باشکوه خود، نه تنها یک مرکز عبادی، بلکه نمادی از نفوذ و دیدگاه خود در زمینه توسعه شهری و خدمت رسانی به مردم را بر جای گذاشت.
مسجد والده سلطان پرتونهال: نگین معماری عثمانی متأخر
مسجد والده سلطان پرتونهال، که با نام های دیگری چون مسجد والده سلطان آق سرای نیز شناخته می شود، یکی از نمونه های برجسته معماری دوره پایانی امپراتوری عثمانی است. این بنا نه تنها به دلیل بانی خود، بلکه به خاطر سبک معماری منحصر به فرد و موقعیت خاصش در استانبول، مورد توجه قرار دارد.
تاریخچه و زمان ساخت
ساخت این مسجد در دوره ای از تاریخ عثمانی صورت گرفت که امپراتوری در حال گذراندن تغییرات عمیق سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بود. این دوره، مصادف با تلاش های عثمانی برای نوسازی و همگام شدن با اروپا بود. دستور ساخت مسجد در سال ۱۸۷۱ میلادی صادر شد و عملیات ساخت و ساز آن به سرعت پیش رفت. تکمیل این بنا، نشان دهنده تداوم قدرت و ثروت دربار عثمانی، حتی در مواجهه با چالش های داخلی و خارجی بود.
مسجد پرتونهال، در زمان خود، به عنوان یک پروژه بزرگ و مهم تلقی می شد که نشان دهنده سلیقه و سبک معماری رایج در آن دوران بود. این مسجد، آخرین مسجد بزرگ امپراتوری عثمانی است که به سبک دوران نوسازی (تجدد) ساخته شده و از این جهت، اهمیت تاریخی ویژه ای دارد.
موقعیت مکانی منحصر به فرد
مسجد والده سلطان پرتونهال در یکی از شریان های اصلی شهر استانبول، یعنی در محله آق سرای، و در تقاطع خیابان اردو و بلوار آتاتورک قرار گرفته است. این موقعیت، آن را به مکانی دسترسی پذیر و برجسته تبدیل کرده است. آق سرای، از دیرباز یکی از مناطق مهم تجاری و مسکونی استانبول بوده و قرار گرفتن این مسجد در قلب آن، نشان دهنده اهمیت و مرکزیت آن در زندگی شهری است.
نزدیکی مسجد به دبیرستان پرتونهال (Pertevniyal Lisesi)، که آن نیز به فرمان پرتونهال والده سلطان و به عنوان بخشی از مجتمع (کولیّه) این مسجد ساخته شده، ارتباط معناداری بین این دو بنا برقرار می کند. این دبیرستان، امروزه نیز یکی از مدارس قدیمی و معتبر استانبول محسوب می شود و همکاری این دو بنا، تصویری کامل از رویکرد بانی در توسعه جامعه ارائه می دهد.
معمار برجسته
طراحی مسجد والده سلطان پرتونهال به یکی از نام آورترین خانواده های معمار در تاریخ عثمانی، یعنی خانواده بالیان، نسبت داده می شود. سارکیس بالیان (Sarkis Balyan)، یکی از اعضای برجسته این خانواده، که بسیاری از بناهای باشکوه دوره متأخر عثمانی را طراحی کرده، مسئولیت این پروژه را بر عهده داشته است. خانواده بالیان، که نسل ها به عنوان معماران دربار عثمانی خدمت می کردند، نقش بی بدیلی در شکل گیری معماری استانبول در قرن نوزدهم ایفا کردند.
سارکیس بالیان با ترکیب عناصر معماری سنتی عثمانی با سبک های رایج اروپایی آن زمان، اثری خلق کرد که هم با هویت عثمانی همخوانی داشت و هم نشان دهنده رویکرد جهانی گرایانه امپراتوری بود. او با درک عمیق از نیازهای زمانه و سلیقه ی دربار، توانست مسجدی بنا کند که هم از نظر عملکردی کارآمد باشد و هم از لحاظ زیبایی شناسی، خیره کننده و بی نظیر.
شکوه معماری: جزئیات طراحی و سبک ها
مسجد والده سلطان پرتونهال، فراتر از یک بنای مذهبی، یک شاهکار هنری است که تلفیق سبک های معماری و مهارت های اجرایی دوران خود را به نمایش می گذارد. قدم زدن در محوطه و فضای داخلی این مسجد، تجربه ای عمیق از درک زیبایی شناسی عثمانی در آستانه تغییرات بزرگ است.
تلفیقی از سبک ها
معماری مسجد والده سلطان پرتونهال به طور خاص از سبک های باروک، روکوکو و امپراتوری اروپایی تأثیر پذیرفته است. این سبک ها، که در دوره متأخر عثمانی به شدت مورد توجه قرار گرفته بودند، با عناصر معماری کلاسیک عثمانی در هم آمیخته و شکلی منحصر به فرد به خود گرفته اند. در نگاه اول، عظمت و جزئیات فراوان، تفاوت آن را با مساجد ساده تر و کلاسیک تر عثمانی، مانند مساجد دوره سنان، آشکار می سازد.
این تلفیق، نشان دهنده تمایل امپراتوری به مدرن سازی و پذیرش تأثیرات غربی بود، اما با این حال، هویت شرقی و اسلامی بنا کاملاً حفظ شده است. گنبد مرکزی، مناره های باریک و بلند، و حیاط وسیع، یادآور سنت های عثمانی هستند، در حالی که تزئینات پر زرق و برق، ستون های مارپیچ و نقوش گل و بته، از سبک های اروپایی الهام گرفته اند. این ترکیب، به مسجد جلوه ای خاص و باشکوه می بخشد که آن را از دیگر بناهای مذهبی استانبول متمایز می کند.
طراحی داخلی: دنیایی از نقش و نگار
ورود به فضای داخلی مسجد والده سلطان پرتونهال، همچون گشودن دریچه ای به دنیایی از رنگ، نور و نقش و نگار است. کاشی کاری ها، که به طور غالب از رنگ های آبی و سفید تشکیل شده اند، دیواره ها را پوشانده و حس آرامش و عظمت را القا می کنند. محراب و منبر مسجد، با تزئینات ظریف و کنده کاری های استادانه، نقطه کانونی فضا هستند. محراب، که محل قرار گرفتن امام جماعت است، با قوس های زیبا و نقوش گیاهی، به شکلی هنرمندانه طراحی شده است.
خطاطی های اسلامی، که آیات قرآن و عبارات مذهبی را به زیبایی هر چه تمام تر به نمایش می گذارند، در جای جای مسجد دیده می شوند. این خطوط، نه تنها جنبه تزئینی دارند، بلکه پیام های معنوی عمیقی را به بازدیدکنندگان منتقل می کنند. پنجره های رنگی، با طرح های هندسی و گل و بته، نور را به شکلی دلنشین به داخل هدایت می کنند و فضای معنوی مسجد را دوچندان می سازند. جزئیات تزئینی، از گچ بری ها گرفته تا نقاشی های دیواری، هر گوشه از مسجد را به یک اثر هنری تبدیل کرده اند که هر بیننده ای را به تأمل و تحسین وا می دارد.
نمای خارجی و مجموعه کلیّه
نمای خارجی مسجد با گنبد مرکزی عظیم و دو مناره بلند و باشکوهش، از دوردست ها قابل مشاهده است. این مناره ها، با طراحی متفاوت و تزئینات غنی خود، نشان دهنده سبک معماری متأخر عثمانی هستند. گنبد، که نمادی از آسمان و وحدانیت خداوند است، با شکوه و عظمت خود بر کل بنا تسلط دارد.
اما مسجد والده سلطان پرتونهال تنها یک بنای منفرد نیست؛ بلکه بخشی از یک «کولیّه» یا مجتمع وسیع تر است. این مجتمع علاوه بر مسجد، شامل بناهای دیگری از جمله دبیرستان پرتونهال، و در گذشته شامل مدارس و بناهای خیریه دیگر نیز بوده است. مفهوم کولیّه در معماری عثمانی بسیار رایج بود و نشان دهنده رویکرد جامع سلاطین و خاندان سلطنتی در تأمین نیازهای جامعه بود. این مجموعه ها، نه تنها مراکز عبادی بودند، بلکه به عنوان مراکز آموزشی، بهداشتی و اجتماعی نیز عمل می کردند و به نوعی نبض زندگی جامعه را در خود داشتند. دیدن این مجموعه در کنار هم، به درک عمیق تری از نیت و چشم انداز پرتونهال والده سلطان کمک می کند، که می خواست با این بنا، به نیازهای مادی و معنوی مردم پاسخ دهد.
رفع ابهام: تفاوت مسجد والده سلطان پرتونهال با مسجد جدید (ینی جامی)
در استانبول، نام مسجد والده سلطان می تواند کمی گیج کننده باشد؛ چرا که دو مسجد مهم با این عنوان یا نام مشابه وجود دارند که اغلب با یکدیگر اشتباه گرفته می شوند. یکی از آن ها مسجد والده سلطان پرتونهال است و دیگری، مسجد جدید یا ینی جامی (Yeni Cami) که در منطقه امین اُنو واقع شده است. با وجود نام های مشابه، این دو بنا تفاوت های کلیدی و مهمی با یکدیگر دارند که شناخت آن ها برای هر علاقمند به تاریخ و معماری عثمانی ضروری است.
نام های مشابه و سردرگمی رایج
دلیل اصلی این سردرگمی، استفاده از عنوان والده سلطان است. ینی جامی در ابتدا با نام مسجد والده سلطان (Valide Sultan Cami) آغاز به کار کرد و بعداً به مسجد جدید معروف شد. این نامگذاری به دلیل نقش والده سلطان ها در ساخت هر دو مسجد بود. این تشابه اسمی باعث می شود بسیاری از گردشگران و حتی برخی از محلی ها، این دو بنا را با یکدیگر اشتباه بگیرند یا تاریخچه و مشخصات آن ها را به هم بیامیزند. اما هر کدام داستانی مستقل و ویژگی های منحصر به فرد خود را دارند.
تمایزهای کلیدی در نگاهی جامع
برای روشن شدن تفاوت ها، می توان به چند جنبه کلیدی اشاره کرد:
- بانیان:
- مسجد والده سلطان پرتونهال: همانطور که پیش تر اشاره شد، بانی این مسجد پرتونهال والده سلطان، مادر سلطان عبدالعزیز است.
- مسجد جدید (ینی جامی): ساخت این مسجد توسط صفیه سلطان، همسر سلطان مراد سوم آغاز شد، اما به دلیل مشکلات سیاسی و مالی، ناتمام ماند. سال ها بعد، توسط تورخان خدیجه سلطان، مادر سلطان محمد چهارم، تکمیل شد.
- دوره ساخت:
- مسجد والده سلطان پرتونهال: این مسجد در قرن نوزدهم میلادی (حدود ۱۸۷۱) ساخته شد، که آن را در دسته بناهای متأخر عثمانی قرار می دهد.
- مسجد جدید (ینی جامی): ساخت آن در اواخر قرن شانزدهم آغاز و در اواسط قرن هفدهم (حدود ۱۶۶۵) به پایان رسید. این مسجد، نماینده دوره کلاسیک تر معماری عثمانی است.
- موقعیت مکانی:
- مسجد والده سلطان پرتونهال: در محله آق سرای، در بخش اروپایی استانبول و در تقاطع خیابان اردو و بلوار آتاتورک واقع شده است.
- مسجد جدید (ینی جامی): در منطقه امین اُنو، در انتهای جنوبی پل گالاتا و در کنار بازار ادویه، مشرف به شاخ طلایی قرار دارد.
- سبک معماری:
- مسجد والده سلطان پرتونهال: دارای سبک معماری تلفیقی و متأثر از سبک های باروک، روکوکو و امپراتوری اروپایی است. جزئیات تزئینی آن بسیار غنی و پرزرق و برق هستند.
- مسجد جدید (ینی جامی): با وجود برخی تأثیرات تزئینی متأخر، عمدتاً از سبک کلاسیک عثمانی پیروی می کند که از آثار معمار سنان الهام گرفته است. ساختار گنبد و مناره های آن، شبیه به مساجد دوره اوج عثمانی است.
با در نظر گرفتن این تفاوت های اساسی، می توان به راحتی میان این دو شاهکار معماری تمایز قائل شد و هر کدام را در بستر تاریخی و معماری مختص به خود، مورد تحسین قرار داد. هر دو بنا، روایتگر دوران خاصی از تاریخ عثمانی و نمادی از نفوذ زنان دربار در خلق میراث ماندگار معماری هستند.
با وجود تشابه اسمی، مسجد والده سلطان پرتونهال و مسجد جدید (ینی جامی) از نظر بانی، دوره ساخت، موقعیت مکانی و سبک معماری، تفاوت های اساسی دارند که هر یک را به نمادی منحصر به فرد از دوران خود تبدیل کرده است.
میراث جاودان: اهمیت امروزین مسجد
مسجد والده سلطان پرتونهال، فراتر از یک بنای تاریخی صرف، همچنان در زندگی روزمره استانبول نقش پررنگی ایفا می کند. این مسجد نه تنها یک مکان عبادی فعال است، بلکه به عنوان یک نماد فرهنگی و نقطه عطفی در تاریخ معماری شهر شناخته می شود. اهمیت آن از چندین جنبه قابل بررسی است.
در وهله اول، مسجد پرتونهال گواهی بر تداوم سنت معماری مذهبی در امپراتوری عثمانی، حتی در دوران افول آن، است. این بنا نشان می دهد که چگونه خلاقیت هنری و اراده برای ساخت سازه های باشکوه، تا آخرین روزهای امپراتوری نیز پابرجا بود. سبک معماری تلفیقی آن، درس مهمی درباره چگونگی پذیرش تأثیرات خارجی و در عین حال حفظ هویت بومی ارائه می دهد؛ یک ترکیب هنری که در آثار متأخر عثمانی به وفور دیده می شود.
از سوی دیگر، این مسجد یادآور نفوذ و قدرت والده سلطان ها در تاریخ عثمانی است. پرتونهال والده سلطان، با دستور ساخت این مجتمع بزرگ، نه تنها نام خود را جاودانه ساخت، بلکه میراثی ارزشمند را برای آیندگان به یادگار گذاشت. نقش زنان دربار در توسعه شهری و پروژه های عام المنفعه، جنبه ای کمتر دیده شده از تاریخ عثمانی است که این مسجد به زیبایی آن را نمایان می سازد. مجتمع آموزشی و خیریه ای که او در کنار مسجد بنا نهاد، نشان دهنده بینش او در زمینه کمک به جامعه و ترویج دانش بود.
امروزه، مسجد والده سلطان پرتونهال همچنان مقصد بسیاری از بازدیدکنندگان و محققان است. گردشگران از سراسر جهان برای تحسین معماری منحصر به فرد آن و غرق شدن در فضای معنوی اش به این مکان می آیند. پژوهشگران معماری و تاریخ، این بنا را به عنوان یک نمونه مطالعاتی مهم برای درک تغییر و تحول در هنر و معماری عثمانی در قرن نوزدهم مورد بررسی قرار می دهند. این مسجد نه تنها یک شاهکار بصری است، بلکه به عنوان یک منبع الهام بخش برای درک چگونگی حفظ سنت ها در مواجهه با نوآوری ها عمل می کند.
حضور این مسجد در قلب محله ای پر رفت و آمد مانند آق سرای، آن را به بخشی جدایی ناپذیر از بافت زندگی روزمره استانبول تبدیل کرده است. صدای اذان از مناره های بلند آن، همچنان در فضای شهر طنین انداز می شود و مردم را به سوی خود فرامی خواند. این بنا، با تمام شکوه و ظرافتش، نه تنها یک یادگار از گذشته است، بلکه همچنان زنده و پویا، در زندگی امروزین استانبول نقش دارد و به عنوان یک گنجینه فرهنگی و معنوی به حیات خود ادامه می دهد.
نتیجه گیری
مسجد والده سلطان پرتونهال، اثری ماندگار از پرتونهال والده سلطان، مادر سلطان عبدالعزیز است که در اواخر قرن نوزدهم میلادی در محله آق سرای استانبول بنا نهاده شد. این مسجد با سبک معماری تلفیقی و تأثیرپذیری از هنر اروپایی، نقطه عطفی در تاریخ معماری عثمانی محسوب می شود و تفاوت های آشکاری با مساجد کلاسیک تر، از جمله مسجد جدید (ینی جامی) در امین اُنو دارد.
این بنای باشکوه، نه تنها یک مرکز عبادی مهم است، بلکه نمادی از نفوذ زنان دربار عثمانی و دگرگونی های فرهنگی و هنری در دوران متأخر امپراتوری به شمار می رود. مسجد والده سلطان پرتونهال با شکوه داخلی و خارجی خود، از کاشی کاری های دل فریب تا مناره های بلند، روایتگر داستانی از اراده، هنر و تقواست که همچنان بازدیدکنندگان را مجذوب خود می سازد و به عنوان یکی از مهم ترین بناهای تاریخی و فرهنگی استانبول، میراث پرتونهال والده سلطان را جاودانه می سازد.