قدیمی ترین شهر روسیه کدام است؟ سفری به ریشه های باستانی سرزمین تزارها و رازهای پنهان قفقاز

قدیمی ترین شهر روسیه با سکونت پیوسته و تداوم شهری، دربند است که قدمت آن به هزاره های قبل بازمی گردد. این شهر باستانی در جنوب فدراسیون روسیه و در جمهوری داغستان قرار دارد و به عنوان دروازه قفقاز و نگینی بر ساحل خزر شناخته می شود.

در پهنه ی وسیع روسیه، سرزمینی که مرزهایش از اروپای شرقی تا اقیانوس آرام گسترده است، شهرهای بی شماری با تاریخچه های غنی وجود دارند. اغلب مردم وقتی به شهرهای کهن روسیه فکر می کنند، بلافاصله پایتخت های باشکوهی چون مسکو یا سنت پترزبورگ را به یاد می آورند. اما آیا تا به حال به این فکر کرده اید که کدام شهر واقعاً قدیمی ترین شهر این سرزمین پهناور است؟ کدام نقطه از این جغرافیای وسیع، اولین بار شاهد پا گذاشتن انسان و شکل گیری تمدن های شهری بوده است؟ این پرسش، دریچه ای به سوی کشف رازهای پنهان تاریخ می گشاید و ما را به سفری جذاب در دل زمان می برد، تا از میان هزاران سال سکوت، صدای تاریخ را بشنویم و با قدمت واقعی شهرهای روسیه آشنا شویم. مفهوم قدیمی ترین می تواند معانی متفاوتی داشته باشد؛ آیا منظور اولین شواهد باستان شناسی است، یا اولین تأسیس رسمی یک شهر، یا شاید هم قدمت سکونت پیوسته ای که تا به امروز ادامه یافته است؟ در این مسیر، به بررسی دقیق و مستند این ابعاد خواهیم پرداخت و گنجینه ای از شهرهای باستانی روسیه را معرفی خواهیم کرد.

دربند: نگین باستانی قفقاز و افتخار روسیه

دربند، شهری که همچون نگینی درخشان بر کرانه های دریای خزر می درخشد، به عنوان قدیمی ترین شهر روسیه شناخته می شود. این شهر باستانی، نه تنها به دلیل قدمت شگفت انگیزش، بلکه به خاطر موقعیت استراتژیک بی نظیر و میراث فرهنگی غنی اش، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تصور کنید، شهری که هزاران سال، شاهد گذر تمدن ها، نبردها و تبادلات فرهنگی بوده، امروز نیز با همان صلابت ایستاده است.

موقعیت استراتژیک و نام تاریخی

دربند در یک موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد قرار گرفته است: باریکه ای ساحلی که بین کوه های سر به فلک کشیده قفقاز و آب های نیلگون دریای خزر واقع شده است. این باریکه، به پهنای کمتر از سه کیلومتر، به صورت طبیعی، تنها مسیر زمینی قابل عبور بین شمال و جنوب قفقاز بوده است. از دیرباز، این نقطه به عنوان دروازه کاسپین یا دروازه قفقاز شهرت داشته و کنترل آن به معنای کنترل تمام مسیرهای تجاری و نظامی بین شرق و غرب، و شمال و جنوب، یعنی بین استپ های اوراسیا و خاورمیانه، بوده است. این موقعیت، دربند را به گذرگاهی حیاتی تبدیل کرده که در طول تاریخ، اهمیت بی بدیلی به آن بخشیده است. نام این شهر نیز خود گویای اهمیت آن است؛ دربند واژه ای فارسی است که به معنای بند یا دروازه آمده، و به وضوح نقش آن را در سد کردن راه مهاجمان و کنترل عبور و مرور نشان می دهد.

میراث ساسانی: ریشه های عمیق ایرانی

شواهد باستان شناسی حکایت از سکونت در این منطقه از 5000 سال پیش دارند، و برخی باورهای محلی نیز قدمت آن را تا قرن 6 قبل از میلاد مسیح می دانند. اما نقطه عطف در تاریخ دربند، به دوران امپراتوری ساسانی و نقش کلیدی پادشاهان ایران بازمی گردد. تصور کنید شاهان مقتدر ساسانی، قباد اول و پسرش خسرو انوشیروان، چگونه با درک اهمیت این گذرگاه، دست به تجدید بنا و استحکام سازی بی نظیری زدند. آنان دژ نارین قلعه و دیوارهای دفاعی عظیم دربند را ساختند که به دیوار قفقاز شهرت یافت. این دیوار، با طولی بیش از 40 کیلومتر، ارتفاعی بین 12 تا 20 متر و ده ها برج دیده بانی، یکی از شاهکارهای مهندسی دفاعی جهان باستان به شمار می رفت. این استحکامات ساسانی، نقشی حیاتی در دفع حملات اقوام مهاجم شمالی، به ویژه ترکان و خزرها، ایفا کرد و مرزهای شمالی ایران را برای قرون متمادی مصون داشت. وجود کتیبه های پارسی پهلوی در این منطقه، یادآور حضور قدرتمند اقوام ایرانی تبار و ریشه های عمیق فرهنگی ایران در قفقاز است. زبان رسمی امپراتوری ساسانی، نیای پارسی کنونی، از آن زمان در این سرزمین حضور داشته است.

دربند نه تنها قدیمی ترین شهر روسیه است، بلکه به واسطه دیوارهای عظیم ساسانی و موقعیت استراتژیکش، به عنوان دروازه کاسپین شناخته می شد و در طول تاریخ، نقش حیاتی در کنترل مسیرهای تجاری و نظامی شرق و غرب، شمال و جنوب داشته است.

پایگاه اسلام در قفقاز: دوران خلفا و مساجد کهن

با فرا رسیدن قرن هفتم میلادی (حدود سال 22 هجری قمری)، دربند شاهد تغییر و تحولی بزرگ شد. سپاهیان اعراب مسلمان به این شهر حمله کرده و آن را تسخیر کردند. اعراب، به دلیل اهمیت استراتژیک دربند، آن را باب الابواب یا دروازه دروازه ها نامیدند. این شهر به سرعت به یک مرکز نظامی و مذهبی مهم برای نشر اسلام در منطقه قفقاز تبدیل شد. مهاجرت گسترده قبایل عرب از عراق و شام به این منطقه، باعث شکل گیری محلات متنوعی شد که هر کدام نام قبایل خود را داشتند، مانند محله فلسطینی ها یا دمشقی ها. در قلب این تحولات، مسجد جمعه دربند بنا شد؛ مسجدی که امروزه به عنوان یکی از قدیمی ترین مساجد فعال نه تنها در روسیه، بلکه در جهان شناخته می شود و افتخار ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو را نیز داراست. تصور کنید، مسجدی که بیش از 1300 سال است در آن اذان گفته می شود و نماز برپا می شود.

تحولات پس از اسلام تا دوران مدرن

تاریخ دربند پس از دوران خلفای راشدین و اموی، همچنان پرفراز و نشیب باقی ماند. این شهر دستخوش حاکمیت های مختلفی شد که هر کدام فصلی جدید بر تاریخ آن افزودند. از شروان شاهان محلی که برای مدتی طولانی بر آن حکمرانی کردند، تا یورش های ویرانگر مغول ها که بخش های وسیعی از منطقه را تحت تأثیر قرار داد. دربند بارها بین امپراتوری های قدرتمند صفوی و عثمانی دست به دست شد و اهمیت استراتژیک آن، هر دو قدرت را به تلاش برای تسلط بر این منطقه وامی داشت. در قرن هجدهم میلادی، روسیه با ظهور پتر کبیر، به عنوان یک قدرت منطقه ای جدید وارد صحنه شد و دربند، با توجه به موقعیتش، به سرعت به یکی از اهداف اصلی تبدیل گشت. نادشاه افشار نیز در مقطعی توانست دربند را از روس ها بازپس گیرد، اما سرانجام، پس از جنگ های طولانی ایران و روس و به موجب معاهده ننگین گلستان در سال 1813 میلادی، دربند برای همیشه از ایران جدا و به امپراتوری روسیه پیوست. این دوره طولانی از تغییر و تحول، دربند را به موزه ای زنده از معماری و فرهنگ تبدیل کرده است.

دربند امروز: تلفیقی از تاریخ و گردشگری

امروزه، دربند فراتر از یک شهر باستانی، به یک جاذبه گردشگری مهم تبدیل شده است. بازدیدکنندگان از سراسر جهان به این شهر سفر می کنند تا از نزدیک شاهد دژ باشکوه نارین قلعه، دیوارهای دفاعی ساسانی و مسجد جمعه باشند که همگی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند. این شهر با معماری منحصر به فرد خود، تلفیقی از سنت و مدرنیته، تجربه ای فراموش نشدنی را برای هر بازدیدکننده ای رقم می زند. سواحل زیبای دریای خزر، بازارهای محلی پرجنب وجوش و فرهنگ غنی اقوام مختلف ساکن در آن، همگی به جذابیت های دربند می افزایند. تصور کنید قدم زدن در کوچه های سنگی و قدیمی این شهر، و لمس دیوارهایی که هزاران سال تاریخ را در دل خود پنهان کرده اند؛ تجربه ای که هر علاقه مند به تاریخ و فرهنگ را مجذوب خود خواهد کرد.

مسجد جمعه دربند، یکی از قدیمی ترین مساجد جهان و روسیه است که یادآور نقش حیاتی این شهر در گسترش اسلام در قفقاز می باشد و امروزه در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.

دیگر شهرهای باستانی روسیه: فهرست افتخار کهن ترین ها

روسیه تنها به دربند ختم نمی شود. این سرزمین وسیع، گنجینه ای از شهرهای باستانی دیگر را در خود جای داده که هر یک داستان های پرفراز و نشیب خود را روایت می کنند. سفر در میان این شهرها، به ما نشان می دهد که تمدن در این پهنه چگونه ریشه دوانده و شکل گرفته است.

کرچ (Kerch): هفت قرن قبل از میلاد، مهد یونان باستان در کریمه

در شبه جزیره کریمه، شهری به نام کرچ خودنمایی می کند که قدمت آن به قرن هفتم قبل از میلاد مسیح بازمی گردد. این شهر توسط کلونی های یونانی بنیان گذاری شد و در دوران اوج خود، به عنوان پایتخت پادشاهی قدرتمند بوسپوران و سپس پونتوس شناخته می شد. کرچ، با وجود قدمت باستان شناسی بالا، در طول تاریخ ویرانی های بسیاری را تجربه کرده است، اما همچنان با جاذبه های تاریخی و سواحل دیدنی اش، به عنوان یکی از مقاصد گردشگری مهم منطقه به حیات خود ادامه می دهد. گشت و گذار در ویرانه های باستانی آن، شما را به دوران شکوه یونان باستان در این منطقه می برد.

فدوسیا (Feodosia): شش قرن قبل از میلاد، بندر باستانی کریمه

شهر دیگری که در کریمه قرار دارد و به دوران یونان باستان بازمی گردد، فدوسیا است. این شهر نیز در قرن ششم قبل از میلاد توسط یونانیان بنا نهاده شد و بعدها بخشی از پادشاهی بوسپوران گشت. فدوسیا تاریخچه ای پر از فراز و نشیب و ویرانی های متعدد را پشت سر گذاشته است. از حملات هون ها گرفته تا جنگ های بین امپراتوری بیزانس و خزرها، این شهر بارها شاهد تخریب و بازسازی بوده است. امروز، فدوسیا با دشت های سرسبز و بقایای تاریخی اش، یادآور دوران کهن است و ارزش باستان شناسی فراوانی دارد. قدم زدن در این شهر کوچک، حس کاوش در زمان را به شما می دهد.

ایوپاتوریا (Yevpatoriya): پنج قرن قبل از میلاد، از کرکینیتیس تا ایوپاتوریا

ایوپاتوریا نیز یکی دیگر از شهرهای کهن کریمه است که ریشه های آن به قرن پنجم قبل از میلاد مسیح بازمی گردد. یونانیان این شهر را با نام کرکینیتیس بنا کردند و تا قرن دوم قبل از میلاد، به یک مرکز تجاری مهم تبدیل شده بود. اما این شکوه با حمله سکاها به پایان رسید و شهر دوران افول خود را گذراند. نام ایوپاتوریا در قرون متأخر به آن بازگشت. امروز، این شهر بندری و توریستی، با تلفیقی از جاذبه های تاریخی و تفریحات ساحلی، از مهمانان خود استقبال می کند. می توان تصور کرد که چگونه در طول قرن ها، کشتی ها از بندر آن عازم سرزمین های دور می شدند.

سوداک (Sudak): قرن 3 میلادی، قلعه جنوسی ها

شهر سوداک، که در قرن سوم میلادی توسط مردم عشایر آلانز و با نام سوگدایا بنیان گذاری شد، در طول قرون وسطی تغییرات بسیاری را تجربه کرد. این شهر دست به دست بین بیزانس، خزرها، مغول ها و دیگر حاکمیت ها چرخید تا اینکه در دوران عثمانی نام کنونی سوداک را یافت. مهم ترین نماد تاریخی این شهر، قلعه جنوسیس است که بر روی صخره ای زیبا رو به دریا قرار گرفته است. بازدید از این قلعه، که با معماری قرون وسطایی خود داستان های زیادی برای گفتن دارد، هر گردشگری را به گذشته های دور می برد و حس ماجراجویی را در او زنده می کند.

آلوشتا (Alushta): قرن 6 میلادی، سنگر دفاعی بیزانس

آلوشتا، یکی دیگر از شهرهای باستانی در جنوب غربی شبه جزیره کریمه، در قرن ششم میلادی به دستور امپراتور ژوستینین اول بیزانس ساخته شد و آلوستون نام گرفت. این شهر نقشی کلیدی در خطوط دفاعی بیزانس در منطقه ایفا می کرد. در قرن پانزدهم میلادی، نام آلوشتا که برداشتی از نام اصلی اش بود، برای این شهر انتخاب شد. امروزه، آلوشتا به عنوان یک شهر بندری و توریستی محبوب، با سواحل زیبا و چشم اندازهای دل انگیز، میزبان گردشگران است. در کنار تفریحات آبی، می توان از بقایای تاریخی آن نیز بازدید کرد و ردپای امپراتوری بیزانس را در این سرزمین مشاهده نمود.

شهرهای قرون وسطایی اولیه (قرن 8 و 9 میلادی):

علاوه بر شهرهای کهن تر کریمه و دربند، سرزمین اصلی روسیه نیز شهرهایی دارد که قدمتشان به قرون وسطی اولیه بازمی گردد و نقش های حیاتی در شکل گیری دولت روس ایفا کرده اند. این شهرها، هر یک قطعه ای از پازل تاریخ روسیه را تکمیل می کنند و به ما نشان می دهند که چگونه تمدن در این سرزمین شکل گرفته است.

• ولیکی نووگرود (Veliky Novgorod): این شهر که تاریخ شناسان قدمت آن را به قرن هشتم میلادی تخمین می زنند، یکی از مهم ترین مراکز و پایتخت های اولیه روس های باستان بوده است. کرملین تاریخی نووگرود، که در سال 1433 ساخته شده، یکی از باشکوه ترین جاذبه های آن است و رودخانه وولخوف و دریاچه ایلمن به زیبایی های طبیعی آن می افزایند.
• اسمولنسک (Smolensk): با اولین اشاره های تاریخی به قرن نهم میلادی (سال 862)، اسمولنسک به عنوان مرکز سیاسی قبیله کریوینچی شناخته می شد. این شهر که بارها صحنه جنگ و ویرانی بوده، دارای یک قلعه بزرگ از اواخر قرن 16 میلادی است که نمادی از استقامت آن در برابر ناملایمات تاریخ است. کلیسای جامع این شهر نیز، به طرز معجزه آسایی از جنگ های جهانی جان سالم به در برده است.
• موروم (Murom): در کنار رودخانه اوکا، موروم یکی دیگر از شهرهای قرن نهمی روسیه است که زمانی مرکز تجاری مهمی در دوران روسیه باستان به شمار می رفت. این شهر کوچک با صومعه ها و کلیساهای کهن خود، از جمله صومعه بشارت با معماری گوتیک و روسی، جاذبه های منحصر به فردی را به نمایش می گذارد.
• روستوف ولیکی (Rostov Veliky): این شهر که معنای روستوف کبیر را با خود یدک می کشد، نیز در قرن نهم میلادی بنیان گذاری شد. روستوف ولیکی، یکی از شهرهای مشهور حلقه طلایی روسیه است و با دریاچه نرو، صومعه ها و کلیساهای متعدد، از محبوب ترین مقاصد گردشگری برای علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ روسیه محسوب می شود. می توان تصور کرد که چگونه در قرون گذشته، این شهر مرکز زندگی و تجارت بوده است.

بر اساس شواهد باستان شناسی و تاریخی، شهرهای کرچ (قرن 7 ق.م)، فدوسیا (قرن 6 ق.م) و ایوپاتوریا (قرن 5 ق.م) در شبه جزیره کریمه، از کهن ترین سکونتگاه های انسانی در مرزهای کنونی روسیه هستند که ریشه های یونانی دارند.

نتیجه گیری

با سفری که در دل تاریخ روسیه داشتیم و با بررسی دقیق مستندات تاریخی و باستان شناسی، به روشنی می توان نتیجه گرفت که شهر دربند، با در نظر گرفتن معیارهایی چون سکونت پیوسته، اهمیت استراتژیک بی بدیل و غنای بی نظیر تاریخی و فرهنگی، به درستی عنوان قدیمی ترین شهر روسیه را به خود اختصاص داده است. این شهر، نه تنها یک نقطه جغرافیایی، بلکه یک کتاب زنده از تاریخ است که هر ورق آن داستانی از تمدن، مبارزه و بقا را روایت می کند.

با این حال، نباید فراموش کرد که روسیه گنجینه ای از شهرهای باستانی دیگر نیز هست. هر یک از شهرهایی که به آن ها اشاره شد – از کرچ و فدوسیا در کریمه با ریشه های یونانی شان، تا ولیکی نووگرود و اسمولنسک در قلب سرزمین روس با تاریخ قرون وسطایی شان – قطعه ای ارزشمند از پازل تاریخ این کشور پهناور را تشکیل می دهند. این شهرهای کهن، هر کدام داستان های پر فراز و نشیب خود را دارند و هر خشتی از دیوارهایشان، رازهای هزاره ها را در خود پنهان کرده است. کاوش در این میراث غنی، نه تنها به ما کمک می کند تا گذشته ی روسیه را بهتر درک کنیم، بلکه دریچه ای به سوی شناخت عمیق تر ارتباطات فرهنگی و تمدنی با ایران باستان و دیگر تمدن های منطقه می گشاید. این شهرها، میراثی جهانی هستند که سفر به آن ها، تجربه ای بی نظیر برای هر علاقه مند به تاریخ و فرهنگ خواهد بود؛ سفری که در آن، هر قدم شما را به قلب زمان می برد.