روستای اورامان تخت چه ویژگی های فرهنگی خاصی دارد؟

روستای اورامان تخت، نگینی در دل زاگرس و ثبت شده در یونسکو، با فرهنگی غنی و کهن، آداب و رسوم ریشه دار، زبان و معماری منحصر به فرد، و صنایع دستی اصیل، گواهی زنده بر تعامل دیرینه انسان و طبیعت است که هر بیننده ای را به شگفتی وامی دارد.

در دل رشته کوه های سر به فلک کشیده زاگرس، منطقه ای شگفت انگیز و کهن به نام اورامان یا هورامان آرمیده است. این سرزمین، که بخشی از آن در استان های کردستان و کرمانشاه ایران و قسمتی نیز در کشور عراق واقع شده، فراتر از یک منطقه جغرافیایی، تبلور یک منظر فرهنگی زنده و پویاست. اورامان تخت، به عنوان قلب تپنده این گنجینه، نه تنها به دلیل معماری پلکانی خیره کننده و طبیعت بکر خود، بلکه به واسطه فرهنگی اصیل و دست نخورده که ریشه های آن به اعماق تاریخ می رسد، شهرت جهانی یافته است. این روستا، که نامش تداعی گر «سرزمین اهورا» یا «خورشید» است، مکانی است که در آن می توان نبض زندگی سنتی، آیین های دیرین و همزیستی شگفت انگیز انسان با طبیعت خشن کوهستان را از نزدیک لمس کرد. این مقاله سفری است به عمق ویژگی های فرهنگی خاص روستای اورامان تخت، جایی که هر گوشه از آن داستانی کهن را روایت می کند و حس و حالی وصف ناپذیر را به بازدیدکنندگان هدیه می دهد.

جایگاه تاریخی و ریشه های فرهنگی اورامان تخت

اورامان تخت، سرزمینی باستانی است که هر وجب از خاکش قصه ای از تاریخ را در خود نهفته دارد. ریشه های فرهنگی این منطقه به هزاران سال پیش باز می گردد و شواهد باستان شناسی، داستان سکونت انسان در این کوهستان ها را از دوران پارینه سنگی تا به امروز روایت می کند.

قدمت سکونت و ریشه های باستانی

تاریخ سکونت انسان در اورامان تخت به بیش از 40 هزار سال پیش بازمی گردد. کاوش های باستان شناسی در اطراف روستاهای هجیج، ناو و اسپریز، ابزارهای سنگی غارنشینان اولیه، استخوان حیوانات شکار شده (به ویژه بز کوهی) و بقایای اجاق های باستانی را آشکار کرده است. این یافته ها نشان می دهد که انسان های نئاندرتال و پس از آن ها، انسان های هوشمند جدید، از دیرباز در این غارها و پناهگاه های سنگی زیسته اند.

عصر آهن نیز ردپای خود را در این منطقه به جا گذاشته است. سکونتگاه هایی در نزدیکی روستای روآر با قدمت حدود سه هزار سال و یک گور سنگی بزرگ با سقف گنبدی شکل که از قدیمی ترین شواهد گنبدسازی خشکه چین در غرب زاگرس محسوب می شود، نمونه هایی از این دوران هستند. کتیبه سارگون دوم، شاه آشور، در نزدیکی تنگی ور که شرح لشکرکشی های او در غرب زاگرس و اورامان را بازگو می کند، اهمیت تاریخی این منطقه را در دوران باستان بیش از پیش نمایان می سازد. همچنین، بنچاق اورامان شامل سه پوست نوشته به زبان های یونانی و پهلوی اشکانی که اسناد معاملات زمین و تاکستان را در خود جای داده اند، روایتگر زندگی و مبادلات مردم این دیار در دوره های سلوکی و اشکانی است.

اورامان: تنها یک روستا نیست، یک منظر فرهنگی است

اورامان فراتر از مجموعه ای از روستاها، به عنوان یک «منظر فرهنگی» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این مفهوم بیانگر آن است که اورامان نتیجه کار مشترک و پیوسته انسان و طبیعت است؛ جایی که الگوهای فرهنگی ساکنان، همچون معماری پلکانی خانه ها، باغ های تراس بندی شده، دامداری و زندگی نیمه کوچ نشینی، در طول هزاران سال با محیط کوهستانی خشن سازگار شده و یک هویت منحصربه فرد را شکل داده است.

منظر فرهنگی اورامان، گواهی زنده بر همزیستی هوشمندانه و پایدار انسان با طبیعت، جایی که هر سنگ و درختی، بخشی از داستان کهن مردمانش را زمزمه می کند.

این همزیستی و سازگاری هوشمندانه، نه تنها در شیوه های معیشت و معماری، بلکه در تمامی ابعاد فرهنگ مردم اورامان، از جمله آیین ها، زبان، پوشاک و صنایع دستی آن ها، به وضوح مشاهده می شود. زندگی نیمه کوچ نشینی، به خصوص در بخش های شمالی اورامان، نقش مهمی در شکل گیری این فرهنگ داشته است؛ مردمانی که در فصول مختلف سال بین مناطق هموار و مرتفع جابه جا می شدند و هر بار، ردی از فرهنگ غنی خود را بر زمین برجای می گذاشتند.

آیین ها و رسوم کهن: ضربان قلب فرهنگ اورامان

در اورامان تخت، آیین ها و رسوم کهن، نه تنها مجموعه ای از اعمال، بلکه ضربان قلب یک فرهنگ زنده و اصیل هستند. این مراسم، ریشه در باورهای دیرین، ارتباط عمیق با طبیعت و تاریخ این سرزمین دارند و حس همبستگی و اصالت را در میان مردم تقویت می کنند.

مراسم باشکوه پیرشالیار

یکی از شاخص ترین و مشهورترین آیین های اورامان تخت، مراسم پیرشالیار است که شهرت جهانی دارد و هر ساله هزاران نفر را از نقاط مختلف ایران و جهان به این روستا می کشاند. این مراسم که به «عروسی پیر» نیز معروف است، در دو نوبت در سال برگزار می شود: یکی در نیمه زمستان (معمولاً نیمه دوم بهمن ماه) و دیگری در نیمه بهار (معروف به «کمسای» یا پیرشالیار بهاری، در نیمه اردیبهشت ماه). داستان پیرشالیار، عارفی که طبق روایات محلی، دختر کر و لال حاکم بخارا را شفا داده و با او ازدواج کرده است، پس زمینه ای عرفانی به این آیین می بخشد.

جزئیات برگزاری مراسم پیرشالیار زمستانی:

• مراسم کلاو روچنه: این مراسم یک هفته پیش از جشن اصلی و در روز چهارشنبه آغاز می شود. در آن، گردوهای درختان وقفی پیرشالیار بین مردم پخش می شود و آن ها به دیدار خویشاوندان و نزدیکان خود می روند. بخش دیگری از کلاو روچنه، مراسمی ویژه کودکان است که روز قبل از جشن اصلی برگزار می شود؛ کودکان با کیسه هایی در دست به خانه ها مراجعه کرده و از صاحب خانه ها آجیل و تنقلات دریافت می کنند.
• شب سماع و دف زنی: عصر چهارشنبه و پنجشنبه به رقص، سماع و دف زنی مردان روستا اختصاص دارد. در این شب ها، مردان با خواندن قصاید عرفانی و ذکر «الله»، همبستگی و اتحاد خود را به نمایش می گذارند.
• شب نیشت (شب نشینی): عصر پنج شنبه، مردم در خانه منتسب به پیرشالیار گرد هم می آیند تا به ذکر، دعا و یادآوری فضایل و کرامات پیرشالیار بپردازند. این شب نشینی، فضایی مملو از معنویت و آرامش را به ارمغان می آورد.
• مراسم تربه و آش هولوشینه تشی: روز جمعه، که به «تربه» معروف است، آخرین روز جشن است. مردم از صبح به صورت گروهی به سمت آرامگاه پیرشالیار می روند، کفش های خود را درآورده و بر زمین بوسه می زنند. سپس به غبارروبی و زیارت می پردازند. بخش مهمی از این روز، طبخ آش محلی «هولوشینه تشی» است که قدمتی ۹۵۰ ساله دارد. این آش از جو و گوشت نذری دامداران تهیه می شود و به مقداری طبخ می گردد که کفاف تمام حاضران و حتی غایبان مراسم را بدهد.
• پخش نان محلی گته مه ژگه: پس از زیارت، نانی محلی به نام «گته مه ژگه» که توسط زنان روستا با مغز گردو و گیاهان معطر کوهی پخته شده، همراه با ماست میان مردم پخش می شود.
• حسن ختام: مراسم با برگزاری نماز جمعه در مسجد جامع روستا به پایان می رسد.

آیین طلب باران بوکه بارانه

«بوکه بارانه» یکی دیگر از آیین های کهن مردم اورامان است که در زمان خشکسالی و به منظور طلب باران برگزار می شود. در این مراسم، یکی از زنان روستا، لباس محلی زیبایی را بر تن عروسک یا دختری نوجوان می پوشاند؛ این عروسک نمادی از آناهیتا، ایزدبانوی آب ها در باورهای کهن ایرانی است. سپس عروسک را خانه به خانه می گردانند و کودکان همراه آن به ترانه خوانی می پردازند. صاحب خانه ها بر روی عروسک کمی آب می ریزند به این امید که آسمان ببارد و زمین سیراب شود. مردم همچنین به کودکان همراه عروسک تنقلات می دهند و در پیشگاه خداوند طلب باران می کنند. در پایان، عروسک را به کنار چشمه ای برده و در آب روان رها می کنند.

مراسم برکت خواهی بیله دانه

«بیله دانه» آیینی است که معمولاً در نیمه بهمن ماه و با هدف برکت خواهی برای سال آینده برگزار می شود و آتش، عنصر اصلی آن است. مردم روستا برای اجرای این مراسم، هیزم جمع آوری کرده و آتشی بزرگ برپا می کنند. سپس در چهار گوشه آتش، چهار ماده غذایی شامل گوشت، آب، نان و بلوط قرار می دهند. پس از آن، بیلی را به صورت عمودی در وسط هیزم جای می دهند تا در آتش بسوزد. مردم باور دارند که بیل پس از سوختن، به سمت هر یک از چهار ماده غذایی که خم شود، بیانگر سالی پربرکت در ارتباط با آن ماده غذایی خواهد بود.

دین و اعتقادات: بازتاب گذشته و حال

فرهنگ اورامان تخت، نه تنها در آیین ها، بلکه در عمق باورها و اعتقادات دینی مردمش نیز ریشه دوانده است. این سرزمین، شاهد دگرگونی های دینی و مذهبی بسیاری در طول تاریخ بوده که هر یک، اثری ماندگار بر هویت فرهنگی آن برجای گذاشته اند.

ریشه های زرتشتی

پیش از ورود اسلام، مردم اورامان پیروان آیین زرتشتی یا مزدیسنا بوده اند. وجود آتشکده های فراوان و بقایای آن ها در اطراف روستا، گواهی بر این پیشینه است. برخی بر این باورند که نام «اورامان» که از دو بخش «آور» (آتش) و «مان» (مکان، سرزمین) تشکیل شده و به معنای «سرزمین آتش» است، خود اشاره ای به گرایش مردم این منطقه به دین زرتشت در گذشته دارد.

ورود اسلام و مذهب کنونی

با ورود اسلام به ایران، مردم اورامان نیز به تدریج به این دین گرویدند. امروزه، اکثریت اهالی اورامان مسلمان سنی مذهب و پیرو مذهب شافعی هستند. حضور صوفیان و دراویش در این منطقه، به ویژه در گذشته، نشانه ای از عمق عرفان و تصوف در میان مردم این دیار است که در موسیقی و ادبیات شفاهی آن ها نیز بازتاب یافته است.

آیین یارسان (اهل حق)

علاوه بر اکثریت سنی مذهب، در گذشته اقلیتی از پیروان آیین یارسان (اهل حق) نیز در این منطقه زندگی می کردند. روایات تاریخی حاکی از آن است که قلعه پالنگان، که زمانی در نزدیکی اورامان قرار داشت، تا قرن ها پس از ورود اسلام، مردمانش بر آیین یاری باقی ماندند. اما با تغییر مذهب در دوران صفوی و قبول مذهب شیعه دوازده امامی توسط حاکمان اردلان، بسیاری از پیروان این آیین به زور به مناطق دیگری همچون دالاهو و دینور کوچ داده شدند، که امروزه نیز در آن مناطق بر آیین خود مانده و به نام یارسان مشهورند.

زبان و گویش هورامی: میراثی زنده و منحصر به فرد

یکی از ارکان اصلی هویت فرهنگی اورامان تخت، زبان و گویش منحصر به فرد آن، یعنی هورامی یا اورامی است. این زبان، نه تنها ابزار ارتباطی مردم، بلکه گنجینه ای ارزشمند از تاریخ، ادبیات و فرهنگ شفاهی این سرزمین محسوب می شود.

معرفی زبان هورامی/اورامی

زبان هورامی، که به اشتباه گاهی کردی خوانده می شود، از نظر زبان شناسی جایگاه ویژه ای دارد. این زبان بخشی از گروه زبان های ایرانی نو غربی است و زیرشاخه های متعددی دارد، از جمله لهونی، تختی، بیسارانی، حلبچه ای و شیخانی و پاوه ای. زبان هورامی به دلیل ساختار کهن و حفظ بسیاری از ویژگی های زبان های باستانی ایران، از اهمیت بسیاری برخوردار است. این زبان، پلی است به گذشته های دور، که بسیاری از واژگان و اصطلاحات آن ریشه در زبان های پهلوی اشکانی و حتی اوستایی دارد.

اهمیت حفظ زبان هورامی تنها به دلیل جنبه های زبان شناسی نیست، بلکه این زبان حامل بخش عظیمی از فرهنگ شفاهی، افسانه ها، اشعار و موسیقی منطقه است. شعرخوانی به زبان هورامی، به ویژه در قالب های سیاچمانه، نه تنها یک هنر، بلکه تجلی عمیقی از روح و هویت مردم این دیار است. تلاش هایی برای مستندسازی و حفظ این زبان در حال انجام است تا این میراث گرانبها از گزند فراموشی در امان بماند.

پوشاک محلی: رنگ و نقش زندگی

پوشاک محلی مردم اورامان تخت، فراتر از یک لباس ساده، بازتابی رنگارنگ از فرهنگ، سنت ها و سبک زندگی مردمان این کوهستان است. هر بخش از این پوشش، داستانی از هماهنگی با طبیعت و حفظ اصالت را روایت می کند.

پوشاک مردان

پوشاک مردان اورامانی، ترکیبی از زیبایی، کارایی و اصالت است. اجزای اصلی این پوشاک عبارتند از:

• چوخه: نیم تنه یا کتی از جنس پارچه پشمی که بر روی پیراهن پوشیده می شود.
• پانتول: شلواری گشاد و چین دار که به آن رانک نیز می گویند.
• ملکی: نوعی پیراهن ساده که زیر چوخه پوشیده می شود.
• شال: پارچه ای بلند که به دور کمر بسته می شود و کاربرد محافظتی و زینتی دارد.
• دستار: پارچه ای که به دور سر پیچیده می شود و نمادی از مردانگی و بزرگی است.
• فرنجی: نوعی بالاپوش ضخیم از جنس نمد یا پشم که برای فصول سرد استفاده می شود.
• کله بال: کلاهی سنتی که معمولاً از نمد یا پارچه تهیه می شود.

در گذشته، بیشتر این پوشاک توسط زنان و مردان روستا از پشم محلی بافته و تهیه می شد، که نشان از خودکفایی و ارتباط عمیق با منابع طبیعی منطقه داشت.

پوشاک زنان

پوشاک زنان اورامانی نیز به همان اندازه زیبا و پر نقش و نگار است و با تنوع رنگی و استفاده از زیورآلات، جلوه ای خاص به آن می بخشد:

• جافی: شلواری گشاد و راحت که زیر دامن بلند پوشیده می شود.
• کلنجه: نیم تنه یا کتی کوتاه و معمولاً با تزیینات رنگی که روی پیراهن بلند پوشیده می شود.
• شال کلکه: شالی بلند و رنگی که از پشت گردن بر شانه ها افتاده و با زیورآلات تزیین می شود.
• دستار: پارچه ای رنگارنگ که به زیبایی به دور سر بسته می شود و با سکه و منجوق تزیین می گردد.
• پیراهن بلند: پیراهنی گشاد و بلند که پایه اصلی پوشاک زنانه را تشکیل می دهد.
• زیورآلات: شامل دستبندها، گردنبندها و سکه های نقره ای که بر روی لباس ها و دستار استفاده می شوند.

جایگاه امروزی

با وجود ورود پوشاک صنعتی و مدرن به بازار، پوشاک سنتی اورامان همچنان جایگاه ویژه ای در میان مردم، به خصوص در مراسم و اعیاد دارد. با این حال، تولیدات محلی و دست بافته ها تا حدودی کمرنگ شده اند، که نیاز به حمایت و احیای این هنر دیرین را ضروری می سازد.

هنر و صنایع دستی: از دل طبیعت تا نقش زندگی

صنایع دستی اورامان تخت، نمادی از خلاقیت، ذوق هنری و نیازهای زندگی روزمره مردمان این دیار است. این هنرها، که عمدتاً از مواد اولیه طبیعی و بومی منطقه الهام گرفته اند، نه تنها منبع درآمدی برای اهالی هستند، بلکه بخشی جدایی ناپذیر از هویت فرهنگی آن ها را تشکیل می دهند.

گیوه/کلاش

یکی از مشهورترین صنایع دستی اورامان، «گیوه» یا «کلاش» است. کلاش، نوعی پاپوش سنتی و راحت است که رویه آن از نخ پنبه ای بافته می شود و کف آن از پارچه فشرده تهیه می گردد. این گیوه ها به دلیل سبکی، خنکی و دوام بالا، به ویژه برای مناطق کوهستانی و پیاده روی های طولانی بسیار مناسب هستند. شهر نودشه در شهرستان پاوه، که در منطقه اورامان قرار دارد، به عنوان شهر ملی گیوه ایران به ثبت رسیده است و این خود نشان از اهمیت و اصالت این صنعت دستی در منطقه دارد.

سایر صنایع دستی

علاوه بر گیوه، تنوع بی نظیری از صنایع دستی دیگر در اورامان تخت وجود دارد که هر کدام زیبایی و کاربری خاص خود را دارند:

• فرنجی: بالاپوش های پشمی و نمدی که برای محافظت در برابر سرما استفاده می شوند.
• نمد: محصولات نمدی مانند کلاه، پادری و زیرانداز که از پشم گوسفند تهیه می شوند.
• قاشق و چنگال چوبی: ظروف و ابزارهای چوبی که با دقت و ظرافت از چوب درختان محلی تراشیده می شوند.
• جاجیم: نوعی زیرانداز یا روفرشی دستباف با نقوش هندسی و رنگارنگ.
• سبد: انواع سبدهای حصیری که از الیاف گیاهان بومی بافته می شوند و کاربردهای مختلفی در زندگی روزمره دارند.
• پنجره های چوبی سنتی: پنجره هایی با طرح های خاص و گره چینی چوبی که به معماری خانه های اورامان جلوه ای منحصر به فرد می بخشند.
• دف: ساز کوبه ای مقدس و پرکاربرد در مراسم عرفانی و موسیقی منطقه.
• سجاده: سجاده های دستباف که با طرح ها و رنگ های بومی تزیین شده اند.
• شال کرک بز: شال های نازک و لطیفی که از کرک بزهای محلی بافته می شوند و بسیار گرم و ارزشمند هستند.
• پارچه ها و لباس های منجوق دوزی شده: لباس های محلی زنانه که با ظرافت و دقت فراوان با منجوق و پولک تزیین می شوند.

این صنایع دستی، نه تنها نشان دهنده هنر و مهارت مردم اورامان هستند، بلکه نقش مهمی در تامین معیشت آن ها ایفا می کنند و به حفظ هویت فرهنگی منطقه کمک شایانی می نمایند.

موسیقی و رقص: ریتم زندگی در اورامان

موسیقی و رقص در اورامان تخت، نه تنها نوعی سرگرمی، بلکه بخش جدایی ناپذیری از زندگی، آیین ها و بیان احساسات مردم است. این هنرها، ریتم زندگی را در این سرزمین کوهستانی جاری می سازند و داستان های شادی، اندوه، حماسه و عرفان را روایت می کنند.

موسیقی سیاچمانه

«سیاچمانه» یکی از اصیل ترین و برجسته ترین فرم های موسیقی در منطقه اورامان و هورامانات است. ویژگی بارز این موسیقی، سادگی و عمق آن است؛ سیاچمانه معمولاً بدون ساز و تنها با آواز انفرادی یا گروهی اجرا می شود. مضامین اشعار سیاچمانه اغلب عرفانی، حماسی، تغزلی و عاشقانه هستند و ریشه در ادبیات غنی هورامی دارند. این آوازها که با صدایی قدرتمند و پر احساس اجرا می شوند، اغلب داستان هایی از زندگی، طبیعت، عشق و دلتنگی را زمزمه می کنند. سیاچمانه، جایگاهی ویژه در میان مردان منطقه دارد و می توان آن را در لابلای کارهای روزمره، در شب نشینی ها و یا در مراسم خاص از زبان مردان شنید.

در هر نت از سیاچمانه، می توان صدای کوهستان، زمزمه باد و حکایت سال ها رنج و شادی مردمان اورامان را شنید.

رقص هلپرکه (رقص گروهی)

«هلپرکه» یا رقص گروهی کردی، نمادی از اتحاد، همبستگی و شادمانی در میان مردم اورامان است. این رقص که با شور و هیجان خاصی در مراسم شادی، عروسی ها، اعیاد (به ویژه نوروز) و جشن های محلی برگزار می شود، شامل حرکات موزون و هماهنگ دست و پا است که به صورت گروهی و دست در دست انجام می گیرد. ریتم تند و پرشور هلپرکه، حس سرزندگی و نشاط را به فضا می بخشد. رهبر گروه، که معمولاً با تکان دادن دستمالی در دست، ریتم و حرکات را هدایت می کند، نقش مهمی در هماهنگی رقصندگان دارد. هلپرکه، نه تنها یک رقص، بلکه بیانگر فرهنگ غنی کردی و توانایی مردم در ابراز شادی و همبستگی در قالب هنر است.

این دو هنر، یعنی موسیقی سیاچمانه و رقص هلپرکه، مکمل یکدیگرند و تصویری کامل از روح هنری و فرهنگی مردم اورامان تخت را به نمایش می گذارند. آن ها نه تنها برای اهالی منطقه، بلکه برای هر بازدیدکننده ای که به دنبال تجربه ای اصیل و عمیق از فرهنگ بومی است، تجربه ای فراموش نشدنی را رقم می زنند.

معماری بومی: سازگاری هوشمندانه با کوهستان

معماری روستای اورامان تخت، یکی از شاخص ترین و شناخته شده ترین ویژگی های فرهنگی این منطقه است که از آن با عنوان «هزار ماسوله» کردستان یاد می شود. این سبک معماری، نتیجه سال ها همزیستی و سازگاری هوشمندانه مردم با طبیعت خشن و شیب دار کوهستان زاگرس است.

معماری پلکانی (هزار ماسوله)

اورامان تخت برخلاف نامش که تداعی گر سطح صاف است، در منطقه ای بسیار ناهموار و کوهستانی بنا شده است. خانه ها در این روستا به صورت پلکانی بر روی دامنه های صخره ای ساخته شده اند، به گونه ای که «حیاط هر خانه، پشت بام خانه دیگر» است. این شیوه ساخت، علاوه بر زیبایی بصری خیره کننده، نشان دهنده استفاده بهینه و هوشمندانه از فضای محدود دامنه کوه است. زمانی که از دور به اورامان تخت نگاه می شود، روستا به شکلی هرم گونه به نظر می رسد که در راس آن، قلعه ای باستانی خودنمایی می کند.

پنجره های آبی رنگ، سقف های چوبی و گل ها و گلدان هایی که در جای جای خانه ها دیده می شوند، به زیبایی این معماری می افزایند. برخی از خانه های این دیار قدمتی بیش از ۹۰۰ سال دارند و با وجود گذشت زمان، همچنان استوار و پابرجا مانده اند.

مصالح و ساختار

معماری اورامانات کاملاً با کوهستان انطباق یافته و متکی بر استفاده از سنگ و چوب است. خانه ها غالباً به شیوه «خشکه چین» ساخته شده اند؛ به این معنا که سنگ ها بدون استفاده از ملات و تنها با قرارگیری دقیق بر روی یکدیگر، دیوارهایی محکم و مقاوم را تشکیل می دهند. این روش ساخت، علاوه بر استحکام، به دلیل همخوانی با محیط طبیعی و دسترسی آسان به مصالح بومی، انتخابی هوشمندانه محسوب می شود.

در اکثر موارد، خانه ها به صورت دو طبقه ساخته شده اند. طبقه همکف معمولاً به محل نگهداری دام ها، انبار علوفه و غلات اختصاص دارد، در حالی که فضای اصلی مسکونی در طبقه بالاتر قرار گرفته است. این تقسیم بندی فضاها بر اساس معیشت مردم، چه دامدار باشند، چه کشاورز یا باغدار، متفاوت است و نیازهای خاص هر خانواده را برآورده می کند.

چالش ها

با وجود اصالت و زیبایی بی نظیر معماری اورامان تخت، در دهه های اخیر، این بافت سنتی با چالش هایی مواجه شده است. ورود معماری شهری مدرن و گرایش به نماهای رومی، چهره برخی از شهرهای منطقه و حتی برخی روستاها را تحت تاثیر قرار داده است. این موضوع، انتقاد کارشناسان معماری و فعالان فرهنگی را به دنبال داشته است، چرا که حفظ اصالت این معماری، بخشی جدایی ناپذیر از حفظ منظر فرهنگی ثبت جهانی شده اورامان محسوب می شود.

خوراک های محلی: مزه های اصیل و ارگانیک

سفر به اورامان تخت بدون چشیدن طعم بی نظیر خوراک های محلی آن، کامل نخواهد بود. آشپزی این منطقه، بازتابی از طبیعت سخاوتمند کوهستان و شیوه زندگی ارگانیک مردم است، که با استفاده از مواد اولیه تازه و بومی، مزه هایی اصیل و فراموش نشدنی را خلق می کند.

نان های محلی

نان، قوت غالب مردم اورامان است و در این منطقه تنوعی بی نظیر از نان های محلی را می توان یافت که هر یک طعم و بافت خاص خود را دارند:

• شلکینه: نانی بسیار نازک و ترد که بر روی ساج پخته می شود و معمولاً با روغن حیوانی و شکر سرو می گردد.
• برساق: نانی روغنی و پفکی که در روغن سرخ می شود و بیشتر در مراسم و اعیاد تهیه می گردد.
• کلانه: نانی مسطح که درون آن با گیاهان کوهی و پیازچه پر می شود و پس از پخت، با روغن حیوانی و ماست میل می شود.
• گته مه ژگه: نان مخصوصی که در مراسم پیرشالیار پخته می شود و حاوی مغز گردو و گیاهان معطر کوهی است.

آش ها

با توجه به اقلیم کوهستانی اورامان، آش ها جایگاه ویژه ای در سفره مردم دارند و در فصول سرد، گرمابخش خانه و خانواده هستند:

• آش دوغ (دوغه وا): آشی پرطرفدار که با دوغ، حبوبات و سبزیجات معطر تهیه می شود.
• آش عدس بلغور: آشی مقوی و سیرکننده که با عدس و بلغور گندم پخته می شود.
• آش رشته: آشی سنتی که در سراسر ایران محبوب است و در اورامان نیز با طعم خاص خود تهیه می شود.
• آش کشک: آشی با طعم ترش و دلپذیر که از کشک و حبوبات مختلف تهیه می گردد.
• آش هولوشینه تشی: آشی که به طور خاص در مراسم پیرشالیار طبخ می شود و از جو و گوشت نذری تشکیل شده است.

دیگر غذاها

علاوه بر نان ها و آش ها، اورامان تخت غذاهای محلی دیگری نیز دارد که بر پایه محصولات دامی و گیاهان کوهی تهیه می شوند:

• کباب و خورش اورامان: انواع کباب ها (مانند ماهی کباب و کباب کردی) و خورش های محلی (مثل خورش کنگر و خورش ریواس) که با گوشت تازه و گیاهان فصلی کوهستان طبخ می شوند.
• قایرمه: نوعی کنگر یا کرفس سوخاری که به عنوان پیش غذا یا غذای جانبی سرو می شود.

تازگی مواد اولیه، استفاده از سبزیجات کوهی، لبنیات محلی و گوشت دام های ارگانیک، به غذاهای اورامان طعمی بی بدیل می بخشد. چشیدن این مزه ها، خود تجربه ای فراموش نشدنی از فرهنگ غنی این دیار است.

نتیجه گیری

روستای اورامان تخت، با قدمتی چند هزار ساله و ویژگی های فرهنگی خاص و منحصربه فرد، گنجینه ای زنده در دل کوهستان های زاگرس است. از معماری پلکانی خانه هایش که گویی پله هایی به سمت بهشت را تصویر می کنند، تا آیین های کهن و پرشور پیرشالیار، بوکه بارانه و بیله دانه که نبض زندگی را در این سرزمین جاری می سازند، و از زبان شیرین هورامی تا پوشاک رنگارنگ و صنایع دستی اصیلش، هر بخش از این روستا داستانی از اصالت، مقاومت و همزیستی شگفت انگیز انسان با طبیعت را روایت می کند.

اورامان تخت نه تنها یک مقصد گردشگری، بلکه یک «منظر فرهنگی» ثبت شده در یونسکو است؛ این به معنای آن است که هر سنگ، هر درخت و هر آیین در این منطقه، حاصل هزاران سال کار مشترک انسان و طبیعت است. این روستا، مکانی است که می توان در آن عمق فرهنگ ایرانی را تجربه کرد، با مردمانی صمیمی و هنرمند آشنا شد و شاهد پایداری سنت هایی بود که با وجود گذر زمان، همچنان با شکوه هر چه تمام تر به حیات خود ادامه می دهند.

حفظ و پاسداری از این میراث گرانبها، وظیفه ای ملی و جهانی است. اورامان تخت، دعوتی است به سفری عمیق تر به قلب ایران، جایی که می توان نه تنها چشم اندازهای طبیعی خیره کننده را دید، بلکه حس و حال زندگی در کنار فرهنگی غنی و اصیل را از نزدیک لمس کرد و بخشی از داستان کهن این سرزمین شد.